یتیم‌ خانه ایران (۱۳۹۳)

نویسنده و کارگردان: ابوالقاسم طالبی
تهیه‌کننده: محمدرضا تختکشیان
ژانر: درام / اجتماعی / تاریخی / اکشن
محصول: ایران
مدت: ۱۲۰ دقیقه

“توجه فرمایید،‌ با خواندن این مطلب، ممکن است داستان فیلم لو برود.”

شهر رشت. آرامگاه یونس استادسرایی، ملقب به “میرزا کوچک خان جنگلی”. راوی، خانمی‌ست مسن که خود را دختر “محمدجواد بنکدار” (علی‌رام نورایی)، معروف به “سالار خان” و از یاران نزدیک میرزا کوچک خان معرفی می‌کند.

همراه با سخنان راوی، به سال ۱۲۹۶ خورشیدی در جنگل‌های گیلان قدم می‌گذاریم. جا و زمانی که نیروهای ارتش انگلستان،‌ به رهبری “جان استرا” (برایان طرفه)، برای مسیریابی می‌خواهند سالار خان را زنده اسیر کنند! یعنی در کل خطه گیلان، هیچ‌ راه بلد دیگری نبود جز سالار خان. عجب! اگر هدف از اسیر کردن سالار خان، تضعیف نیرو و روحیه‌ی جنگلی‌ها بیان می‌شد، بی‌شک مورد قبول بود؛ اما دزدیدن او تنها به‌صرف بلد ِ راه خواستن،‌ موضوع دیگری‌ست.

با خیانت خائن‌هایی که همیشه هستند، سالار خان به دست نیروهای انگلیس می‌افتد و با این که تیر خورده، چشم چپ استرا را کور می‌کند و در موقعیتی مناسب از دست اجنبیان می‌گریزد و به دامان خانواده و شهرش تهران، باز می‌گردد.

حاج آقا بنکدار (داریوش اسدزاده)،‌ پدر سالار خان است. مردی که چیزی به آخر عمر ِ با عزتش نماده و خودش هم می‌داند که رفتنی‌ست. رنجور از بیماری و دل‌نگران کشور و ملتش و علی‌الخصوص میراث اصلی‌اش، یتیم خانه ایران. انتخاب نام ایران برای یتیم خانه، هوشمندانه‌ست. در حقیقت یتیم خانه‌ی خاندان بنکدار، استعاره‌ایست از کل کشورمان ایران، در آن زمان. ایران و ایرانی‌ای که در آن دوره به خاطر بی‌کفایتی شاه‌، اطرافیان‌‌اش و مسئولان‌ امور، واقعا یتیم شده بود.

استرا که حالا به “انگلیسی یک چشم” معروف شده، می‌داند سالار خان در تهران است و به‌دنبال او و برای اعاده‌ی حیثیت ِ از دست رفته‌اش در ارتش بریتانیا، راهی تهران می‌شود و روز خاکسپاری پدر سالار خان،‌ وارد شهر. سالار خان بلافاصله او را می‌شناسد؛ اما از آن‌جایی که به جنگلی‌ها بدبین شده و به‌واسطه قولی که به پدرش داده، فقط می‌خواهد از بچه‌های یتیم خانه ایران مراقبت کند و سرش به کار خودش باشد، آسیبی به او نمی‌زند و از کنارش می‌گذرد.

کشور را قحطی گرفته. مردم گرسنه‌اند. مایحتاج یتیم خانه، به‌دست سالار خان نرسیده و او در پی آزاد کردن مالش است. نزد عبد‌الستار (جعفر دهقان)، تاجر معروف رفتن یا پیش برادر ناتنی‌اش، میرزا محمود خان فرقی با هم ندارد. درها همه بسته‌اند.

شیوع وبا، امان همه را می‌بُرد. مرگ، سایه‌ی شومش را بر سر ایران انداخته و این سایه کم‌کم همه‌کس و همه‌چیز را می‌بلعد. ابتدا، کودکان را. برای مقابله با بیماری همه کار می‌کنند، حکیم (فرخ نعمتی)، عموی سالار خان هم از هیچ کمکی دریغ نمی‌کند؛ اما بیماری مهلک است و ناجوانمردی ِ خود فروختگان هم مزید بر علت ِ پر پر شدن ملت ایران است.

فضل‌الله،‌ پسر سالار خان و خاتون (بهار محمدپور) هم که به وبا مبتلا شده،‌ ثابت می‌کند که پسر همان پدر است و دو کودک، مانند خودش را به مریض‌خانه می‌رساند، گرچه که دیر می‌شود،‌ هم برای کودکان و هم خودش. حالا که نه غذا هست و نه دارو و جان بقیه بچه‌های یتیم خانه مانند فضل‌الله در خطر است، سالار خان روزه سکوت را می‌شکند و یاغی‌گری را آغاز می‌کند. ارتش بریتانیا دارو دارد. باید به کاروان آن‌ها برسد. خاتون مسئولیت یتیم خانه را در غیاب همسرش بر عهده می‌گیرد. گرچه در اثر این همه فشار و علی‌الخصوص با رفتن فضل‌الله، متزلزل و درمانده شده‌،‌ باز هم مقاومت می‌کند و سرپا می‌ماند.

سالار خان و مردانش به هر شهر و آبادی که می‌روند فقط مرگ است و عزا و گرسنگی. شاهد فلاکت مطلق مردم در آن دوره هستیم. آن‌قدر مرگ و میر زیاد است که گورکن‌ها به کندن گورهای دسته‌جمعی روی آورده‌اند.

به کاروان انگلیسی‌ها نزدیک شده‌اند. با کمک حسام (علی شادمان) پسر میرزا محمود بنکدار، برادرزاده سالار خان و مردم درمانده‌ی یک شهر، داروها به‌دست سالار خان و رفقایش می‌افتد. بچه‌های یتیم خانه از وبا نجات می‌یابند.

مرگ حسام زیر شکنجه و هم‌زمان کمک پدرش به انگلیسی‌ها و سپس لو دادن برادرش، سالار خان، یکی از غم‌انگیزترین بخش‌های فیلم است.

جان استرای یک چشم، دوباره از سالار خان زخم خورده، و با کمک عبدالستار، به جست‌وجوی سالار خان به یتیم خانه می‌آید و بچه‌ها را می‌کشد و به اسارت می‌گیرد. خبر به سالار خان می‌رسد. به یتیم خانه می‌رسد و عبدالستار را به دام می‌اندازد. سالار خان و رفقایش متوجه وجود انبارهای مملو از غلات و غذا در سنگلج تهران می‌شوند و در ِ این انبارها را به روی مردم گرسنه و قحطی‌زده می‌گشایند. استرا به تلافی شکست‌های پی‌درپی از سالار خان، مردم را در تیمچه می‌کشد.

کاری نهایی برای سالار خان باقی‌ست. انتقام از استرا. سالار خان کار را تمام می‌کند.

شروع فیلم یتیم خانه ایران خوب است؛ اما متاسفانه مانند اکثر فیلم‌های سینمای‌مان در این روزها، به میانه‌ی فیلم  و تقابل فیلم‌نامه که می‌رسد، افت چشمگیری می‌کند. صحنه‌ها پشت سر هم تکرار می‌شوند. تکرار و تکرار. انسجامی هم در فیلم‌نامه و بین صحنه‌ها نیست. دیالوگ‌ها به سبک آن دوره از ایران‌ست که فیلم در بسترش روایت می‌شود و قابل فهم برای امروزی‌ها. بیشتر به نظر می‌آید که فیلم یتیم خانه ایران،‌ کپی‌ای از روی آثار زنده‌یاد، علی حاتمی باشد که فقط در بخش طراحی ِ بسیار خوب صحنه و لباس، توانسته از پسش برآید. موسیقی فیلم هم به‌مانند صحنه‌هایش، انسجام ندارد.

کارگردانی متوسط است. صحنه‌های زد و خورد فیلم و به اصطلاح اکشن، مانند هم هستند و با هم مو نمی‌زنند و از نوآوری و خلاقیت هم خبری نیست. فیلم‌برداری هم به مانند کارگردانی‌‌ست؛ زوایه لو انگل و نمای مدیوم شات، آن‌قدر در فیلم‌برداری استفاده شده که بعد از مدتی برای یک فیلم ِ دو ساعته، حوصله سر بر می‌شود. شخصیت‌پردازی خاصی صورت نگرفته. پرسوناژها یا سفیدند یا سیاه و اعمال‌شان قابل حدس است؛ ولی بازی‌ها درخشان است.

مکالمات فیلم شعارهایی هستند که همیشه شنیده‌ایم و می‌شنویم. آقای طالبی هم که مانند همیشه بی‌طرفی را در فیلم‌هایش رعایت نمی‌کند و هر چه که تفکر و ایده‌اولوژی خودشان باشد را به‌خورد مخاطب می‌دهد. ایشان در فیلم‌نامه به خاطرات “ژنرال دنسترویل” اشاره می‌کند. این ژنرال در بخشی از خاطرات خود در مورد شهر همدان چنین ادعایی دارد: “ثروتمندان همدان، سود کلانی از فروش غله به انگلیسی‌ها نصیب‌شان شده‌بود؛ اما میل نداشتند به برادران دینی فقیر خود کمک کنند، تا زنده بمانند.” به‌نظر نمی‌آید سودی نصیب این ژنرال انگلیسی می‌شد تا در مورد دین افراد، دروغ بگوید. حالا می‌رسیم به شخصیت عبد‌الستار با بازی متفاوت و عالی جعفر دهقان. با یک یهودی مثلا تازه مسلمان در تهران مواجهیم که خود ِ پلیدی‌ست و بارها و بارها در فیلم به کلیمی بودنش اشاره می‌شود. آقای طالبی به‌نحوی او را ترسیم می‌کند که در آخر مخاطب حس قوی نفرت‌ و انزجار نسبت به او پیدا می‌کند. شخصیت پرستار را هم داریم که مسیحی‌ست و این را از روی گردنبندش می‌فهمیم، وگرنه در فیلم هرگز به‌صورت کلامی به دین دختر پرستار اشاره نمی‌شود. دیالوگی در فلاش‌بک از لرد یاکوب انگلیسی در محضر شاه وقت کشورش، نقل می‌شود: “تفرقه بنداز و حکومت کن.” آیا آقای طالبی با زیر سوال بردن بخشی از هم‌وطنان‌‌شان، سعی در تحکیم وحدت بین ایرانیان دارند؟ جای تاسف است که هنر، ابزاری می‌شود برای ایجاد نفرت و تفرقه بین مردم یک کشور ِ با اصالت، به‌نام ایران.

در فیلم یتیم خانه ایران، ذکر می‌شود که این فاجعه‌ی انسانی، در تاریخ ایران مهجور مانده و ذکر نشده‌است. کاملا صحیح است و باید برای ساخت فیلم یتیم خانه ایران، قدردان آقای طالبی و تمامی عوامل فیلم بود. هر ملتی که تاریخش یا بخشی از آن را نداند، ناآگاه بار می‌آید. تحریف تاریخ، یا بیان نکردن بخشی از آن بسیار بد است و اثرات مخربی دارد، چه حذف فاجعه‌ای که در دوران جنگ جهانی اول در کشور عزیزمان رخ داد و چه حذف هر بخشی دیگری از تاریخ ایران.

فیلم با صحبت‌های راوی با تصاویری از ملوانان آمریکایی اسیر شده در ایران و سپس آزاد شده، پایان می‌پذیرد. راوی می‌گوید اگر امروز پدرش، محمدجواد بنکدار زنده بود، احتمال قوی از اقتدارمان،‌ رضایت داشت. دوست دارم بدانم اگر سالار خان امروزه در قید حیات بودند، نظرشان در مورد بقیه امور چه بود؟

رسالت هنرمند در خلق آثار هنری،‌ مخصوصا تاریخی، رعایت بی‌طرفی‌ست؛ نه بیان عقیده، جهان‌بینی و موضع‌گیری سرسختانه خودش، آن هم در مکتب “فِراسَتیسم”.

پی‌نوشت:

۱) ۱-۱) از دیالوگ‌های فیلم.
   ۱-۲) اشاره به یکی از مباحث مهم میان علما و روشن‌فکران دوره‌ی مشروطه، مشروعه بودن مشروطه، است. برای مطالعه بیشتر اینجا کلیک کنید.